31 Aralık 2024
Toplumu yanlış bilgilendirmekten çekinmeyen hatta bundan farklı şekillerde kazanç (ün, para, çıkar vb.) elde ettiği için bile isteye yapan malum televizyon figürleri nedeniyle insanlarımızın kafasında aşılara karşı yine büyük soru işaretleri oluşmuş durumda. Endişe içinde, “COVID-19 aşılarının sebep olacağı” kalp krizi ve felçleri bekliyorlar!
COVID-19 pandemisinin bitmesi, başka bir ifadeyle hastalığın artık insanlarda görmeyi beklediğimiz solunum yolu infeksiyonlarından biri haline gelmesi ve özellikle belli risk grupları dışında öldürücülüğünü kaybetmesiyle birlikte insanlarda risk algısının azaldığı bir dönemi yaşıyoruz. Her infeksiyon hastalığında olduğu gibi hastalıkla ilgili risklerin azalması aşılar ve tedavi ajanlarının ne kadar gerekli olduğu sorusunu da beraberinde getiriyor. Aşılar bulunmadan önce, delta varyantı dünyayı kasıp kavururken her gün binlerce insan ölürken aşıları hiç sorgulamadan yaptıran insanlar şimdi “Biz niye olduk o aşıları?” diye sorgular hale geldiler. Bu da beklediğimiz bir şeydi aslında. Bu soruyu soranlara Hindistan’da, İtalya’da yatacak yatak ve oksijen bulunamadığı için hastane koridorlarında, bahçelerinde hayatını kaybeden insanları hatırlatmak, aşı sayesinde milyonlarca kişinin hayatının kurtulduğunu söylemek yeterli gelmiyor ne yazık ki. Toplumu yanlış bilgilendirmekten çekinmeyen hatta bundan farklı şekillerde kazanç (ün, para, çıkar vb.) elde ettiği için bile isteye yapan malum televizyon figürleri nedeniyle insanlarımızın kafasında aşılara karşı yine büyük soru işaretleri oluşmuş durumda. Endişe içinde, “COVID-19 aşılarının sebep olacağı” kalp krizi ve felçleri bekliyorlar!
Peki COVID-19 aşıları kalp krizi veya felç gelişmesine neden oluyor mu?
Bilimsel yaklaşım, ortaya atılan herhangi bir iddianın, basit akıl yürütme veya önceki gözlemlerle yanlış olduğu bilim çevrelerince baştan biliniyor olmadığı sürece, doğruluğunu araştırmayı gerektirir. Özellikle tıp alanında, hele aşı uygulamalarında en ufak bir iddia bile bilimsel yöntemlerle araştırılır. Tıptaki bütün uygulamalar için geçerli olan bu kural, COVID-19 aşıları için de geçerli. Sadece ülkemizde değil tüm Dünya’da bu aşıların aynı etkilerine dair iddialar ortaya atılınca iş yine biliminsanlarına düştü. Bu iddiaları araştırmak, doğru veya yanlış olduğunu kanıtlamak için çalışmalar hızla planlandı. Baştan söyleyelim; çok büyük sayıda hasta içeren karşılaştırmalı çalışmalar COVID-19 aşılarının kalp krizi veya felç yapmadığını tersine bunlara karşı koruma sağladığını gösterdi.
Endişe içindeki insanları rahatlatabilmek için bu çalışmaların yöntem ve sonuçlarını kısaca özetlemek yerinde olacaktır.
COVID-19 aşılarının kalp yetmezliği, toplardamarlarda tıkanıklık (venöz tromboemboli) ve atardamarlarda tıkanıklık (arteryel tromboemboli: kalp krizi ve felç buna bağlı gelişir) yapıp yapmadığını araştıran en büyük çalışma 2024 Ocak ayında yayımlandı (1). Çalışmada İngiltere, İspanya ve Estonya’dan COVID-19 aşısı (mRNA, viral vektör, protein aşılar) yapılan 10 milyon 170 bin kişiyle aşılanmamış 10 milyon 390 bin kişi bir yıl süreyle takip edilerek karşılaştırılmış. Öncelikle tıpta bu kadar çok (milyonlarca) hasta ile yapılan çalışmaların çok nadir olduğunu belirtelim. Çalışma sonucunda aşıların 30. gün sonunda venöz tromboemboliyi %88, arteryel tromboemboliyi %47, kalp yetmezliğini %55 azalttığı, 30 gün-180 gün arasında ise bu oranların, sırasıyla; %47, %28 ve %39 olduğu gösterilmiş. Yani milyonlarca kişinin uzun dönem takibi sonucunda bırakın aşıların kalp krizine neden olmasını, tam tersine belirgin olarak azalttıkları gözlenmiş durumda.
Bir diğer çalışma, aşıların COVID-19 hastalığı sonrasında felç gelişme riski üzerine etkisini araştırmak üzere Tayvan ve ABD’den araştırıcılar tarafından tasarlanmış ve 300 binden fazla hastanın altı aylık takip sonuçlarını içeriyor (2). Çalışmada COVID-19 aşısı yapılan 151 597 kişiye karşılık COVID-19 aşısı yapılmayan aynı sayıdaki kişi geçirdikleri COVID-19 infeksiyonu sonrasındaki altı ay içerisinde felç geçirip geçirmemeleri açısından karşılaştırılmış. Çalışma sonucunda aşılanmış kişilerde COVID-19’dan sonraki ilk altı ay içerisinde felç olma riskinin %35 daha düşük olduğu gösterilmiş.
Bu konuda önemli veri sunan bir çalışmada da aşılanmış olmanın hastalık geçirdikten sonra damar tıkanıklığıyla giden komplikasyonlar (tromboembolik olaylar) gelişmesi üzerine etkisi 16 binden fazla kişide olgu-kontrol yöntemi ile araştırılmış (3). Bu çalışmaya göre aşılandıktan sonra COVID-19 geçiren kişilerde tromboembolik olaylar (COVID-19 geçirmeyenlere kıyasla) 2.7 kat artarken, aşılanmamışken COVID-19 geçirenlerde tromboembolik olaylar (COVID-19 geçirmeyenlere kıyasla) 4,6 kat artmış. Bir başka ifade ile aşılanmak COVID-19 sonrası tromboembolik olay gelişme sıklığını neredeyse yarı yarıya azaltmış.
Elbette aşıların birtakım yan etkileri var. Ülkemizde hiç uygulanmayan Az-ChadOx (viral vektör tipi) aşısının genç kadınlarda kalp krizini değil belki ama venöz tromboemboli sıklığını artırdığını biliyoruz. Buna rağmen başka aşıya ulaşamayan (COVID-19 için geliştirilen en ucuz aşı Az-ChadOx aşısıydı) çok sayıda ülke, bu aşıyı uygulamaya devam etti. Çünkü bu hafif artmış riske rağmen COVID-19 hastalığının kendisinin neden olduğu komplikasyonları belirgin olarak azaltmaktaydı. Faydası olası zararından belirgin olarak öndeydi. Tıpta her uygulamanın, basit bir ilaç tedavisinin bile bir riski vardır. Önemli olan o riski göze alarak elde edeceğimiz faydanın ne kadar yüksek olduğudur, yani fayda/zarar oranıdır. Artık COVID-19’un vücutta sistemik inflamasyonu tetikleyerek damarların iç yüzeyini döşeyen endotel hücrelerine zarar verdiğini, bunun sonucunda hem atardamar hem de toplardamarlarda pıhtılaşma, emboli ve tıkanma gibi ciddi sonuçlara yol açtığını çok iyi biliyoruz. Aşılar COVID-19’u engelleyerek veya hafif geçirilmesini (böylelikle sistemik inflamasyonun çok az gerçekleşmesini) sağlayarak bu ciddi sonuçları azaltıyor. Üstelik yeni çalışmalar COVID-19 infeksiyonundan aylar sonra bile kanda pıhtılaşmaya yatkınlığın devam ettiğini gösteriyor. Benzer bir mekanizma grip ve zatürre hastalıklarında da söz konusu olduğu için grip aşıları ve zatürre aşısı da kalp krizi ve felç riskini azaltmaktadır. Hatta bu yüzden “kalp krizine karşı aşılar” olarak telaffuz edilmektedir. Hâlâ COVID-19 hakkında öğreneceğimiz şeyler var gibi görünüyor. Ama bilim çevrelerinin emin olduğu tek şey, aşıların kalp krizi, felç, uzamış COVID dahil olmak üzere pek çok ciddi komplikasyonu belirgin olarak azalttığıdır. Rehberimiz bilimse, bilimsel veriler bu yönde.
Prof. Dr. Alpay AZAP
Türk Tabipleri Birliği Merkez Konseyi Başkanı
KAYNAKLAR
1) Mercadé-Besora N, Li X, Kolde R, et al. The role of COVID-19 vaccines in preventing post-COVID-19 thromboembolic and cardiovascular complications. Heart. 2024; 110 (9): 635-43.
2) Chen SY, Hsieh TYJ, Hung YM, et al. Prior COVID-19 vaccination and reduced risk of cerebrovascular diseases among COVID-19 survivors. J Med Virol. 2024; 96 (5): e29648.
3) ran HNQ, Risk M, Nair GB, Zhao L. Risk benefit analysis to evaluate risk of thromboembolic events after mRNA COVID-19 vaccination and COVID-19. NPJ Vaccines. 2024; 9 (1):166.