13 Kasım 2023
Uyuz Nedir?
Uyuz, Sarcoptes scabiei var. hominis adı verilen akarın deriyi infestasyonuyla oluşan ve kaşıntılı deri döküntüsleriyle seyreden bir hastalıktır. Etken, derinin stratum corneum tabakasına yuva yapar. Uyuz tüm dünyada yaygındır, her ırktan ve sosyal sınıftan insanlarda görülebilir. Bakım evleri, kreşler, hapishaneler, aşırı kalabalık ve hijyen koşullarının yetersiz kaldığı topluluklar uyuz salgınlarının ortaya çıkabileceği yerlerdir.
Sıklığı Nedir?
Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre küresel olarak herhangi bir zamanda 200 milyondan fazla insanda, her yıl ise toplam 400 milyondan fazla insanda tanımlanmaktadır (1). Ülkemizde, bazı merkezlerden yapılan çalışmalarda özellikle 2017 yılından itibaren başvuran uyuz olgularında önemli artış görüldüğü ve farklı bölgelerde önceki yıllara göre 2-30 kat oranında artışlar olduğu bildirilmiştir (2, 3). Ülkemizde görülen tüm uyuz olgularının yıllar içindeki dağılımına ait bir veri ise ne yazık ki bulunmamaktadır.
Nasıl bulaşır?
Genellikle uyuz olan bir kişiyle doğrudan, uzun süreli deri teması yoluyla bulaşır. Ayrıca cinsel partnerlere ve ev halkına da kolaylıkla yayılır. Uyuz bazen dolaylı olarak infekte bir kişinin kullandığı giysi, havlu veya yatak takımı gibi eşyaların paylaşılmasıyla da yayılabilir; bu tür dolaylı yayılım, kişide “kabuklu uyuz” varsa çok daha kolay gerçekleşebilir. Daha çok bağışıklığı baskılanmış, yaşlı ve engelli kişilerde görülebilen “kabuklu uyuz” veya “Norveç uyuzu” denilen tabloda, yoğun akar ve yumurtalarını içeren kalın kabuklu lezyonlar bulunur (4).
Belirtileri Nelerdir?
Uyuzun en önemli belirtisi şiddetli gece kaşıntısıdır. Kaşıntı el parmak araları, el bileğinin iç yüzü, bilekler, koltuk altları, dirsekler ve kasıklarda ön planda olmakla birlikte tüm vücutta görülebilmektedir. Bazen bu döküntüleri kaşımak ciltte sekonder bakteriyel infeksiyonlara neden olabilmektedir. Hastalığın en belirgin bulgusu parmak aralarında, akarın içinde yaşadığı, gri beyaz renkli, 1-10 mm uzunluğundaki tünellerdir. Eğer kişi daha önce hiç uyuz geçirmemişse belirtilerin ortaya çıkması 4-8 hafta sürebilir. Daha önce uyuz geçirmiş bir kişide semptomlar genellikle temastan çok daha kısa sürede (1-4 gün) ortaya çıkabilir. Uyuz bulaşmış bir kişi, henüz belirtileri olmasa bile hastalığı yayabilmektedir.
Tanısı Nasıl Konur?
Uyuzun kesin tanısı için dermoskopi veya deri kazıntılarının mikroskobik incelemesinde akar, akar yumurtaları veya akar dışkısının (scybala) tanımlanması gerekmekle birlikte, bu testlerin yapılabilmesi her zaman mümkün olamamaktadır. Bu nedenle günlük pratikte tanı genellikle karakteristik görünüm ve dağılımdaki döküntülerin ve tünellerin (yuvaların) görülmesine dayanmaktadır. Kısa süre önce tanımlanmış mürekkep testi, uyuza neden olan akarın yaptığı tipik tünelleri göstermeye yardımcı olabilecek basit ve ucuz bir testtir. Şüphelenilen lezyonun üzerine mürekkep sürülüp, birkaç dakika sonra alkolle silindiğinde mürekkeple dolan tünel görünür hale gelir (Resim1). Bu testin negatif çıkmasının, uyuz olasılığını dışlamadığı bilinmeli, gereken durumlarda, yukarıda belirtilmiş doğrulama testleri yapılmalıdır (5).
Resim 1. Uyuzlu hastalarda tünellerin gösterilmesinde kullanılabilen mürekkep testi. Eritemli papüller (A),
mürekkep uygulanması (B), derideki tünelin mürekkeple dolması (C) (5).
Nasıl Tedavi Edilir?
Uyuz tedavisinde Scabies akarını ve yumurtalarını öldüren skabisid krem veya losyonları veya oral ivermektinle yapılmaktadır (6). Bağışıklığı baskılanmamış kişilerde uyuz tedavisinde ilk seçenek, %90’ın üzerinde tedavi başarısı gösterilmiş olan topik permetrin uygulamasıdır. %5 permetrin içeren kremler, bir hafta arayla iki kere uygulanır, gerekmesi halinde ek dozlar da verilebilir. Yetişkinler, 2 aylıktan büyük çocuklar, gebeler ve emzirenler permetrinle tedavi edilebilir. Permentrin yıkanmadan önce deride 8-14 saat kalmalıdır.
Topik ilaçları tolere edemeyen veya tedavi başarısızlığı olan hastalarda oral ivermektin kullanılabilir. Bir hafta arayla iki doz oral ivermektin (200 µg/kg/doz) uygulanması oldukça etkilidir. İvermektinin 15 kg’ın altındaki çocuklarda ve hamile kadınlarda güvenliği gösterilmemiştir.
Permetrin veya ivermektinin kullanılamadığı veya etkisiz olduğu durumlarda alternatif ajanlar değerlendirilmelidir. Piyasada çeşitli ticari isimler altında bulunabilen %5-10 kükürt içeren kremler, yetişkinler ve 2 aylıktan daha büyük çocuklarda güvenlidir. %1’lik lindan losyon, uyuz tedavisi için FDA onaylı olmasına rağmen, birinci basamak tedavi olarak önerilmemektedir. Lindanın aşırı veya yanlış kullanımının veya kazara yutulmasının beyin ve sinir sistemi için toksik olabileceği bilinmelidir. %10’luk krotamiton losyonu ve kremi de yetişkinlerde uyuz tedavisinde kullanılabilen diğer preparatlardır.
Özellikle bağışıklığı baskılanmış hastalarda görülen ve son derece bulaşıcı olması nedeniyle toplum için de önemli kaynak olabilen kabuklu uyuz hastalarında ise permetrinle yapılacak topik tedaviye ek olarak oral ivermektin kullanılması da önerilmektedir. İvermektin, infeksiyon şiddetine bağlı olarak üç doz (1, 2 ve 8. günler), beş doz (1, 2, 8, 9 ve 15. günler) veya yedi doz (yaklaşık 1, 2, 8, 9, 15, 22 ve 29. günler) şeklinde kullanılabilir (7). Ülkemizde hem permetrin krem, hem de ivermektin tablet piyasada bulunmaktadır, ancak ivermektin tabletin SGK tarafından geri ödemesinin olmaması, uyuz tedavisinin ana ilaçlarından birine ulaşımı güçleştirmektedir. Bu nedenle ivermekten tabletin en kısa sürede geri ödemeye alınması gerekmektedir.
Yetişkinleri ve daha büyük çocukları topik ajanlarla tedavi ederken, boyundan ayak ve ayak parmaklarına ve tırnak altlarına kadar vücudun tüm bölgelerine uyuz kremi veya losyonu uygulanır; bebeklerin ve küçük çocukların tedavisinde krem veya losyon aynı zamanda baş ve boyuna da uygulanmalıdır. İlaçlar, yıkanmadan önce üretici tarafından önerilen süre boyunca vücutta bırakılmalıdır. Tedaviden sonra temiz kıyafetler giyilmelidir.
Son 6 hafta içinde infekte kişiyle aynı evde yaşayanlar veya uzun süreli deri teması bulunanlar veya infekte kişinin cinsel temaslıları da tedavi edilmelidir. Yineleyen infeksiyonları önlemek için, infekte kişiye ve tüm temaslılarına aynı anda tedavi uygulanmalıdır. Tedaviden sonra kaşıntının 2-4 haftadan daha uzun süre devam etmesi veya yeni tünel veya döküntülerin ortaya çıkması halinde yeniden tedavi gerekir.
Uyuz akarları insan derisinde 1-2 ay yaşayabilseler de dış ortamda 2-3 günden fazla hayatta kalamazlar. Uyuzlu bir kişinin kullandığı yatak takımları, giysi ve havlu gibi eşyalar, sıcak suyla makinede yıkanarak ve sıcak programda kurutularak veya kuru temizleme yoluyla, yıkanamayan ya da kuru temizlenemeyen eşyalar ise en az 72 saat süreyle herhangi bir vücut temasından uzaklaştırılarak dekontamine edilebilir.
Uyuzun yayılmasını önlemek için;
- Kaşıntılı döküntüsü olan kişilerin derisiyle temastan kaçınılmalı
- Uyuz olan kişi ile birlikte tüm ev halkı tedavi edilmeli
- Uyuz kişi ile teması olanların kıyafet ve yatak takımları sıcak su ile makinede yıkanmalı ve doğrudan güneş ışığında veya sıcak kurutma döngüsünde kurutulmalı veya kuru temizleme yapılmalı
- Özellikle kabuklu uyuzu olan hastaların mobilya, halı gibi ev eşyaları vakumlanarak süpürülüp temizlenmeli
- Yüksek riskli alanlarda izlem (sürveyans) yapılmalıdır. Ülkemizde son yıllarda artan olgu sayıları da dikkate alındığında izlem çalışmalarının daha önemli hale geldiği açıktır.
Kaynaklar
- Karimkhani C, Colombara DV, Drucker AM, Norton SA, Hay R, Engelman D, et al. The global burden of scabies: a cross-sectional analysis from the Global Burden of Disease Study 2015.Lancet Infect Dis. 2017;17:1247–54.
- Özden MG, Ertürk K, Kartal SP, et al An extraordinary outbreak of scabies in Turkey. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology : JEADV 2020, 34(12), e818– https://doi.org/10.1111/jdv.16699
- Baykal C, Atci T, Kutlay A, et al. Scabies outbreak in Turkey in 2018-2019. Journal of the European Academy of Dermatology and Venereology : JEADV 2021, 35(6), e384–e385. https://doi.org/10.1111/jdv.17152
- https://www.cdc.gov/parasites/scabies/gen_info/faqs.html
- Rauwerdink D, Balak D. Burrow Ink Test for Scabies. N Engl J Med 2023; 389:e12
- Romani L, Whitfeld MJ, Koroivueta J, Kama M, Wand H, Tikoduadua L, et al. Mass Drug Administration for Scabies Control in a Population with Endemic Disease. The New England journal of medicine. 2015;373(24):2305-13.
- https://www.cdc.gov/parasites/scabies/health_professionals/meds.html